Onder de huidige Europese wetgeving zijn social media platforms neutrale intermediairs, zoals telecomproviders dat zijn. De rol van Elon Musk en zijn platform X in de Amerikaanse presidentsverkiezingen, maar ook - via Starlink - in de oorlog met Oekraïne, laten zien dat óók democratieën gevaar lopen voor gepolitiseerde zakenmannen.
Vaak zie je dingen bij de ander scherper dan bij jezelf. Afgelopen zomer kwam het boek van journaliste Anne Applebaum, Autocracy Inc. The Dictators Who Want to Rule the World uit. Hierin omschrijft ze hoe dictators en autocraten steeds meer zijn gaan opereren als bedrijven om hun vergaarde rijkdom (en macht) te behouden, en uit te breiden. Zo kon Rusland in de Verenigde Naties rekenen op steun van bijvoorbeeld Zimbabwe, Wit-Rusland en Cuba na de annexatie van de Krim in 2014. Rusland geeft leningen aan Venezuela, de Venezuelaanse politie gebruikt Chinese waterkanonnen, traangas en surveillance apparatuur om in te zetten tegen demonstranten.
Via media - zoals Russia Today, wat dankzij de Chinese StarTimes satelliet nog te zien is in Afrikaanse huiskamers - worden anti-Westerse boodschappen verspreid. Volgens Applebaum is dit niet bedoeld om zieltjes te winnen voor autocratie, maar vooral cynisme over de liberale democratie aan te wakkeren. De boodschap volgens haar: ‘You may not like our society, but at least we are strong and the democratic world is weak, degenerate, divided, and dying’.
Het Westen heeft volgens haar een kapitale inschattingsfout gemaakt. Het dacht dat met welvaart democratie vanzelf zou volgen. Kapitalisme werd gezien als een wortel en een stok tegelijkertijd: de welvaart verleidde autocratische regimes tot samenwerking, en de economische afhankelijkheid werkte tegelijkertijd afschrikwekkend tegen gewapend conflict.
Waar het Westen een mogelijkheid tot samenwerking zag, zagen kleptocratische regimes een chantage-mogelijkheid. De Europese afhankelijkheid van Russisch gas werkte bijvoorbeeld na de invasie van de Krim en Oekraïne niet bepaald in ons voordeel. De Amerikanen investeerde veel in China, maar kregen in plaats van een democratische partner een rijkere rivaal voor terug. De centen werden onder meer gestoken in het creëren van eilanden in de Zuid Chinese zee en daarmee openlijke concurrentie richting de Verenigde Staten.
Voor degenen die in de relatief drukke september en oktobermaanden geen tijd hebben om te lezen, maar wel graag luisteren - is dit gesprek tussen Sam Harris en Anne Applebaum een aanrader:
Interessant aan het boek van Applebaum, maar ook aan andere recent verschenen boeken over de verschuivende wereldorde zoals The New Cold Wars van David Sanger, is dat ze vooral geschreven zijn vanuit het wij-zij-perspectief. Toch is de hybride mengvorm van gepolitiseerde bedrijven en politiek bedrijven (zoals Applebaum omschrijft) juist niet exclusief voorbehouden aan voormalige Sovjet-staten, relatief jonge Afrikaanse democratieën of Aziatische landen die na de Tweede Wereldoorlog in een toverketel communisme vielen.
Een kloddertje Starlink hier, een kloddertje Starlink daar
Zo werkte ik afgelopen zomervakantie met Follow the Money-collega Alexander Fanta aan een artikel over de rol van Starlink in de Oekraïne oorlog. We waren erachter gekomen dat de Duitse regering al in 2022 in stilte op zoek ging naar een alternatief voor de internetdienst. Het Oekraïense leger is namelijk in korte tijd sterk afhankelijk geworden van de internetverbinding van Starlink. De satellietdienst, gecontroleerd door eigenaar Elon Musk, is van vitaal belang gebleken voor onder meer artillerie-targeting en het delen van realtime dronefeeds tussen eenheden. Starlink zit nu in de prettige situatie dat ze hun technologie feitelijk gesubsidieerd - dankzij Europese donorlanden die Oekraïne financieren voor de verbinding - hebben kunnen battle testen, alvorens een militaire variant van Starlink (genaamd StarShield) te verkopen aan de Amerikaanse regering.
Maar het gaat verder dan alleen ‘handig ondernemerschap’. Het Oekraïense leger kan Starlink alleen gebruiken op grondgebied dat het controleert, wat altijd een flinke beperking is wanneer je een oorlog voert om territorium. Dit betekent dat drones die afhankelijk zijn van de Starlink-verbinding niet buiten de frontlinies kunnen worden gebruikt. Zo heeft Starlink geweigerd om connectiviteit te bieden voor aanvallen op de door Rusland gecontroleerde Krim, met het argument dat dit zou betekenen dat Starlink "expliciet medeplichtig zou zijn aan een grote oorlogsdaad en escalatie van het conflict".
Hiermee maakte Elon Musk een besluit wat normaal is voorbehouden aan democratisch gekozen politici in het Witte Huis. Het besluit was niet alleen politiek gemotiveerd, maar heeft ook reële politieke consequenties voor het verloop van het conflict. Oekraïne wordt beperkt in haar militaire bewegingsvrijheid omdat de CEO van een bedrijf wegens politieke motieven weigert een bepaalde dienst te leveren. Na kritiek claimde Musk dat hij ‘niet mocht’ van de regering Biden vanwege sancties, maar sanctieregimes tegen Rusland hebben vooral beperkingen op welke diensten Starlink als bedrijf kan aanbieden (dat is wat anders dan een beperking van gebruik op Russisch grondgebied). Starlink heeft een verplichting om mee te helpen die sancties uit te voeren, maar die zijn vooral gericht op het voorkomen dat Rusland illegaal verkregen terminals activeert en gebruikt.
Het is een vreemde relatie: Oekraïne dealt direct met de CEO van een bedrijf die politieke keuzes maakt over de inzet van zijn materieel. Stel je voor dat Lockhead Martin live tijdens een militaire operatie even zou besluiten om te stoppen met het leveren van een bepaalde dienst voor de F-35? Een knopje om zou draaien, of een sluisje dicht zou gooien? Militaire inzet en de omvang daarvan is afhankelijk van de politieke keuzes van een regering die zijn troepen inzet, niet van een bedrijf die toevallig een dienst levert. Toch is dat laatste precies wat hier gebeurt.
De CEO als schaduw-running mate
Dan is er nog de rol van Elon Musk als CEO van X (voorheen Twitter). Eind augustus maakte het bedrijf bekend dat het politieke advertenties in de Verenigde Staten weer zou toelaten. In oktober 2022 had het bedrijf alle politieke advertenties sinds 2019 verwijderd van het platform vanwege de zorgen omtrent algoritmes die in verkiezingstijd misinformatie versterken. In januari 2023 werden politiek neutrale advertenties - die bijvoorbeeld kiezers oproepen zich te registreren - wel weer toegestaan.
Musk gebruikte - vlak na zijn endorsement voor de Republikeinse kandidaat - direct zijn eigen platform om twee uur lang een prettig gesprek te voeren met The Donald, maar ook om twijfels te zaaien over de betrouwbaarheid van Amerikaanse stemmachines.
Toen social media platforms onstonden in de 00s besloten Europese wetgevers om ze te behandelen als neutrale intermediairs die mensen gebruiken om met elkaar te communiceren. Zoals telecom providers dat ook zijn. De vraag is of deze Europese juridische definitie nog wel hout snijdt. De Europese Commissie heeft al een onderzoek ingesteld naar X omdat het niet voldoende zou doen om illegale content en disinformatie (definitie: onbekend) tegen te gaan. Het bedrijf zou beboet kunnen worden tot 6% van hun wereldwijde winst. Nu is ‘desinformatie’ een holle term sinds iets te veel politici het gebruiken als synoniem voor ‘alles waar ik het niet mee eens ben’, maar diezelfde politisering ontkennen bij social media platforms of geen vragen stellen bij de hybride rol van Elon Musk is eveneens onzuiver.
Musk steekt zijn ‘endorsement’ niet onder stoelen of banken maar, zo was in de zomerstilte te lezen in Amerikaanse media, zet hiervoor ook zijn andere bedrijven in. Naast X staat ook het bedrijf Tesla tot uw politieke dienst. Zo creëerde het bedrijf een social media campagne waarmee persoonlijke data werd verzameld over kiezers, zo onthulde CNBC deze zomer.
Het is moeilijk om deze bedrijven los van elkaar te zien, maar bovenal van de politieke grillen van de CEO. Musk lijkt zijn bedrijven - in ieder geval naar buiten toe - te gebruiken als vehikels voor een eigen, lastig te definiëren maar bovenal particulier, belang. Zeker: Elon Musk is een prettig figuur om je aan te irriteren ergeren. De hyperbolische hysterie waarmee hij altijd wordt omschreven als ‘miljardair’ (want blijkbaar is geld hebben op zich al verdacht) of neergezet als de Ruiter van de populistische Apocalypse is minstens zo vermakelijk.
Toch kan geen particuliere irritatie groot genoeg zijn om te negeren dat de Verenigde Staten een (man)baby-oligarchje op hun electorale stoep hebben liggen.
Column: De Klant is Koning
Wanneer een nietsvermoedende Amerikaanse kiezer in staten als Californië of Wyoming op Google zoekt naar hoe hij of zij zich kan registreren om te stemmen, zit tussen de eerste paar hits een gesponsorde link. Nadat ze hun emailadres en postcode achterlaten worden ze doorverwezen naar een overheidswebsite waar ze zich kunnen registreren om te stemmen.
Maar wanneer een kiezer in Pennsylvania of Georgia een gesponsorde link aanklikt bovenaan bij de zoekresultaten, is het proces heel anders. Deze mensen worden doorgestuurd naar een formulier met de vraag persoonlijke gegevens achter te laten (zoals adres, telefoonnummer en leeftijd) maar niet doorgestuurd naar de overheidswebsite. De kiezer die zich wilde registreren om te stemmen, is niet geregistreerd maar heeft wel zojuist zijn persoonlijke data overgeleverd aan een politieke campagne.
Een campagne gecreëerd door het bedrijf Tesla. Het verschil tussen Californië en Pennsylvania is dat de eerste een Democratische staat is, en de tweede nog onbeslist, een zogeheten ‘battleground state’. Daar persoonlijke data verzamelen over kiezers kan een campagne goed van pas komen. In dit geval gaat het om de Republikeinse campagne, zo onthulde CNBC deze zomer. De steun van Tesla’s CEO, Elon Musk, voor de Republikeinse kandidaat Donald Trump komt niet alleen in termen van geld. Het komt ook met een ongekend groot platform: X (voorheen Twitter). Musk werd zelfs al genoemd als mogelijke nieuwe minister: de CEO op een schaduwkieslijst.
Niet alleen in de Verenigde Staten wordt politiek en privaat vermengd. Ook de afhankelijkheid van het Oekraïense leger van de Starlink-dienst van Musk zorgt voor onduidelijkheden. Niet alleen neemt hij besluiten – door de dienst wel of niet op bepaalde locaties te verlenen tijdens militaire operaties – die voorheen werden genomen door gekozen politici in het Witte Huis, er zijn ook onduidelijkheden rondom militaire toepassingen van deze civiele dienst. Musk heeft feitelijk zijn technologie kunnen battle testen op kosten van de Westerse belastingbetalers alvorens deze aan het Pentagon aan te bieden onder de noemer Starshield.
Het is een probleem typerend voor deze geopolitieke tijd. In het laatste boek van Anne Applebaum, Autocracy Inc., omschrijft zij de hybride geopolitieke omgeving waarin multinationals en kleptocraten elkaar vinden. Hoe het blinde geloof in democratisering door vrije marktwerking resulteerde in brievenbusfirma’s voor dictators op de Zuidas, maar ook letterlijk in Franse (belasting)havens voor de jachten van Russische oligarchen.
Bedrijven zijn in toenemende mate gepolitiseerd, maar regeringen zijn evenzo opportunistisch in hun houding tot diezelfde bedrijven. De liefde vanuit Silicon Valley is niet langer vanzelfsprekend exclusief voor de Democraten. Opvallend is bijvoorbeeld hoe Meta-eigenaar Mark Zuckerberg in een brief uit de doeken deed hoe zijn bedrijf onder druk werd gezet om het politieke Democratische schandalen (zoals Hunter Biden’s Laptop) te onderdrukken op zijn platform. Het wordt voor kiezers steeds lastiger om te onderscheiden wie nou ten dienste staat van wie, en waarom precies. Wat is bedrijfsbelang, en wat is nog politiek?
Als deze presidentiële verkiezingen één ding laten zien, is het een naderend omslagpunt waarop regeringen niet langer marktmeester zijn, maar klant.
Deze column verscheen vorige week in Atlantisch Perspectief
Slecht artikel, compleet in lijn met de mainstream media. Daar heb je geen 'alternatieve media' voor nodig. Er wordt met behoorlijk wat lof geschreven over het laatste boek van Ann Applebaum. Je moet je wel beseffen wie Ann Applebaum is. Ze is getrouwd met de Poolse minister van buitenlandse zaken, Radek Sikorski, de man die onmiddellijk na de aanslag op de Nordstream pijpleidingen Twitterde: "Thank you America !" Er wordt een podcast aangeraden naar een gesprek tussen Applebaum en Sam Harris. Ik zou deze link willen aanraden, ook super positief over het boek en Ann Applebaum en de interviewer heeft duidelijk veel respect voor Applebaum; maar ik wil vooral wijzen op de commentaren op dit interview. Het is voor bijna 100% radicaal anders dan wat ik had verwacht - en met mij vele anderen, want ik lees diverse malen in de commentaren dat de kijkers positief verrast waren. Je hoeft maar een paar pagina's in haar boek te lezen om te kunnen concluderen dat Ann Applebaum een rasechte warmonger en neocon is.
Maar ik heb heel veel meer kritiek, in iedere zin bijna kan ik wel wat geel arceren omdat dit meer aandacht verdiend. Er wordt gesproken over autocraten en dictators versus democratieen. Maar hoe democratisch zijn die democratieën, hoe democratisch is bijvoorbeeld Amerika, waar je een presidentskandidaat hebt die niet door het volk gekozen is (Kamala Harris). Hoe democratisch is het land als je alleen maar kans maakt om gekozen te worden als president als je enorm veel geld hebt om je campagne te voeren - want in Amerika is het 'all about marketing'. En hoe gescheiden is de politiek van het bedrijfsleven als je hoofdsponsoren vele miljoenen dollars in je campagnekas storten? Willen de sponsoren wellicht iets terug voor deze financiële steun ?
Er wordt geschreven over 'democratisch gekozen politici in het Witte Huis'. Het volk heeft deze vertegenwoordigers niet gekozen, dat heeft de partijleiding gedaan. En dan heb je nog de deep state. De mensen achter de schermen die aan de touwtjes trekken, de geheime diensten die als een soevereine staat binnen de Amerikaanse politiek opereren, onafhankelijk van wie en welke partij er aan de macht is.
Ik kan niet anders concluderen dat het een zeer slechte post is, die getuigd van weinig kennis en inzicht. Ik ga me daarom ook afmelden, want het voegt voor mij niets toe. Ik wil graag in discussie gaan hierover hoor, ik sta open om mijn mening over dit soort zaken te wijzigen, maar ik ben bang dat het debat zal stokken op wat starre aannames.
Geestig dat velen, elkaars onbekenden en door duizenden kilometers gescheiden, allemaal naar hetzelfde idee convergeren: dat de werkelijke macht in een steeds kleiner aantal handen komt te iggen. Echter, Musk is geen oligarch. Traditioneel wordt die bestuursvorn veelal gezien als een gedegenereerde aristocratie, die op slinkse wijze aan de centen en daardoor aan de macht is gekomen. Musk heeft dat bereikt via het opzetten van Paypal, Tesla, SpaceX, Starlink en Boxabl, daden van formaat. Het lijkt er eerder op dat., met name in het Amerikaanse presidentiele systeem, er een monarchische vorm van bestuur begint te ontstaan, die zich democratie noemt. Deze presidenten beschikken over macht waar menig koning zijn vingers bij zou hebben afgelikt. Koningen moeten een laag van helpers hebben, de oude zwaard-adel, die hun ridders, voetsoldaten en kanonnen ter beschikking stelden van de koning in geval van een oorlog, en -voor wat hoort wat - bij een overwinning grote stukken land, horigen en dus inkomsten verworven. Dat doet Musk ook, met name met SPaceX en Starlink, alleen adelijke titels en landerijen zijn nu vervangen door contracten en topfuncties in bestuur. Wellicht gloort er hoop.